Zespół policystycznych jajników
Zespół policystycznych jajników (PCOS) to jedno z najczęściej występujących zaburzeń hormonalnym u kobiet w wieku rozrodczym. Dotyczy nawet 6-10% kobiet na świecie, przy czym wśród kobiet leczących się z powodu niepłodności odsetek ten sięga nawet 50-60%. Objawy, które mogą wskazywać na zaburzenia PCOS, to między innymi nieregularne miesiączkowanie, pojawiające się nadmierne owłosienie typu męskiego, otyłość, jak również problemy z włosami – nadmierne przetłuszczanie oraz łysienie.
Objawy zespołu policystycznych jajników
Zespół policystycznych jajników (PCOS) jest jedną z najczęstszych endokrynopatii u kobiet. Zaburzenie to stwierdza się w różnych grupach wiekowych: u nastolatek, kobiet w wieku rozrodczym, jak również u kobiet w okresie menopauzy. W charakterystyce choroby dominują zaburzenia miesiączkowania i torbielowata przebudowa jajników, objawy nadmiaru męskich hormonów oraz szereg zaburzeń metabolicznych, w tym otyłość i insulinooporność. PCOS jest to zespół chorobowy uwarunkowany głównie genetycznie i wynika z mutacji w wielu genach. Dodatkowo czynniki środowiskowe tj. niewłaściwa dieta, stres, wpływ różnych toksyn środowiskowych, jak również rozwój wewnątrzmaciczny, modyfikują ryzyko zachorowania.
U pacjentek z zespołem policystycznych jajników dochodzi do szeregu zaburzeń hormonalnych, w wyniku których wydzielane są nadmierne ilości hormonu luteotropowego (LH) w przysadce mózgowej; jajniki tych kobiet wykazują nadmierną produkcję męskich hormonów (androgenów) w odpowiedzi na stymulacje LH, a dodatkowo dochodzi do defektu działania insuliny i odmiennej struktury i funkcji komórek tłuszczowych, co skutkuje zaburzeniami w postaci insulinooporności i otyłości.
Które kobiety są najbardziej narażone na PCOS?
W grupie osób o zwiększonym ryzyku zachorowania znajdują się kobiety, w których rodzinach występował już zespół policystycznych jajników, jak również jeśli u ojca występuje nadwaga, otyłość lub zespół metaboliczny.
Do kluczowych zaburzeń występujących w zespole policystycznych jajników należą zaburzenia miesiączkowania rozumiane jako brak miesiączki przez okres ponad 6 miesięcy, rzadkie miesiączki, czyli krwawienia miesięczne co ponad 35 dni lub zbyt częste, czyli częstsze niż 24 dni. Z wymienionymi zaburzeniami miesiączkowania często współistnieje brak owulacji, czyli jajeczkowania, a tym samym zespół PCOS należy do jednych z częstszych przyczyn niepłodności u kobiet.
Badania diagnozujące zespół policystycznych jajników
Jednym z kryteriów rozpoznania zespołu policystycznych jajników jest ich obraz w badaniu ginekologicznym. Jajniki kobiet dotkniętych tym zaburzeniem często są powiększone >10 ml, a dodatkowo charakteryzują się wielotorbielowatą przebudową. Wynika to z faktu, że w jajnikach kobiet z PCOS występuje większa ilość pęcherzyków jajnikowych, ale jednocześnie zaburzony jest proces rekrutacji i selekcji pęcherzyka dominującego, co skutkuje częstym brakiem owulacji.
Kolejnym istotnym zaburzeniem, wchodzącym w obraz zespołu policystycznych jajników, jest nadmiar męskich hormonów (hiperandrogenizm). U kobiet tych obserwuje się często nadmierne owłosienie typu męskiego, czyli tzw. hirsutyzm (warga górna, broda, okolice sutków, ramiona, podbrzusze, uda lub plecy, czy pośladki). Innymi objawami hiperandrogenizmu są łysienie typu męskiego (zakola lub przerzedzenie włosów na szczycie głowy), przetłuszczanie włosów lub trądzik.
Poza opisanymi powyżej zaburzeniami u pacjentek z PCOS często obserwuje się szereg zaburzeń metabolicznych w tym insulinooporność, nadwagę lub otyłość oraz wynikające z nich powikłania pod postacią większego ryzyka cukrzycy t. 2, cukrzycy ciążowej, chorób sercowo-naczyniowych lub raka trzonu macicy.
Mówiąc o zespole policystycznych jajników mamy na myśli współwystępowanie kilku różnych objawów i niekoniecznie wszystkich wyżej opisanych. U poszczególnych osób obraz kliniczny może być bardzo różny i tak np. możliwe jest współwystępowanie otyłości, zaburzeń miesiączkowania, objawów hiperandrogenizmu oraz obrazu policystycznych jajników w USG, ale ten zespół możemy również rozpoznać u szczupłej kobiety, z zaburzeniami miesiączkowania i wyłącznie objawami hirsutyzmu.
Jak diagnozować i leczyć zespół PCOS?
Z uwagi na złożoność zespołu chorobowego w diagnostyce i leczeniu pacjentek z PCOS muszą współpracować lekarze kilku specjalności w tym ginekolog, endokrynolog oraz lekarz internista lub lekarz rodzinny. Główne rozpoznanie zespołu PCOS stawia się na podstawie wywiadu z pacjentką i badania klinicznego. W ramach diagnostyki należy jednak wykonać również szereg badań laboratoryjnych, których celem jest głownie wykluczenie innych chorób mogących przybierać podobny obraz kliniczny. W ramach tej diagnostyki należy wykluczyć guz jajnika lub nadnerczy, wrodzony przerost kory nadnerczy, zespół Cushinga, niedoczynność tarczycy czy hiperprolaktynemię.
Leczenie zespołu policystycznych jajników jest wielopłaszczyznowe. Celem jest z jednej strony regulacja krwawień miesięcznych, leczenie objawów nadmiaru męskich hormonów oraz leczenie zaburzeń metabolicznych. Niezależnie od obrazu klinicznego, czyli dominacji któregoś z zaburzeń, najważniejszym elementem leczenia jest modyfikacja stylu życia, czyli odpowiednia dieta oraz aktywność fizyczna. Obecne zalecenia wskazują na korzyści z diety z ograniczeniem kaloryczności o 500-1000 kcal w stosunku do dotychczasowej diety. Pozwala to zazwyczaj zredukować masę ciała o ok 5-10% w ciągu 6-12 miesięcy. Dieta ta powinna zawierać mniej niż 30% kalorii z tłuszczu, należy zwiększyć spożycie błonnika, pełnoziarnistych zbóż i warzyw. Dieta powinna być oparta o świeże produkty, optymalnie należy unikać długiej obróbki w wysokich temperaturach, rozgotowywania produktów oraz unikać produktów konserwowanych. Korzystne jest też wybieranie produktów o niskim indeksie glikemicznym, nie powodujących dużego wyrzutu insuliny. Dążenie do normalizacji masy ciała u kobiet z PCOS jest jednak trudniejsze niż u otyłych bez tego zespołu. Wynika to z szeregu towarzyszących zaburzeń strefy psychicznej, jak depresja, zaburzenie obrazu ciała, czy kompulsywne objadanie się oraz licznych wcześniejszych niepowodzeń w zakresie odchudzania przy stosowaniu różnych restrykcyjnych diet. Dlatego w procesie zmiany stylu odżywiania pacjentki te wymagają często dużego wsparcia psychicznego, wsparcia dietetyka lub psychologa, tak aby osiągnąć zamierzony cel, a następnie utrzymać zredukowaną masę ciała.
Równie ważna jak dieta jest odpowiednia aktywność fizyczna. Istotnie poprawia ona wrażliwość mięśni szkieletowych na działanie insuliny, a dodatkowo pomaga utrzymać ujemny bilans energetyczny, sprzyjając tym samym redukcji tkanki tłuszczowej. Zaleca się aktywność fizyczną w wymiarze minimalnie 150 min. ćwiczeń tygodniowo o umiarkowanym natężeniu. Natomiast celem redukcji masy ciała zalecane jest ok. 250 min. aktywności o umiarkowanej intensywności lub 150 min. o wysokiej intensywności w tygodniu. Poza celowymi ćwiczeniami fizycznymi należy zwiększyć tzw. spontaniczną aktywność fizyczną w ciągu dnia, czyli np. wybierać rower lub marsz jako środek lokomocji, dodatkowe spacery minimum 15-20 min., mając do wyboru stanie lub siedzenie wybierać stanie, korzystać ze schodów zamiast windy oraz dbać o liczbę kroków dziennie (minimum 6000 a w okresie redukcji masy ciała dążyć do 10 000 kroków dziennie).
Już sama redukcja masy ciała w ramach zmiany stylu życia zmniejsza zaburzenia miesiączkowania, eliminuje objawy nadmiaru męskich hormonów oraz poprawia częstość jajeczkowania i jest kluczowym elementem leczenia.
Farmakologia w walce z PCOS
Farmakologiczne leczenie zespołu policystycznych jajników wiąże się przede wszystkim z włączeniem metforminy, która poprawia insulinowrażliwość tkanek, zmniejsza wątrobową produkcje glukozy, nasila wykorzystanie glukozy w mięśniach oraz wspomaga utratę masy ciała. Dodatkowo korzystnie wpływa na regulację cyklu miesięcznego, zmniejszenie hirsutyzmu i poziomu androgenów. Leczenie samą metforminą może być jednak niewystarczające. Celem zmniejszenia objawów nadmiaru męskich hormonów i przywrócenia właściwego rytmu krwawień konieczne jest często włączenie tabletek antykoncepcyjnych, które obniżają produkcję testosteronu oraz zmniejszają dostępność wolnego testosteronu.
Z uwagi na towarzyszące zespołowi policystycznych jajników zaburzenia jajeczkowania, pacjentki powinny być pod opieka doświadczonego ginekologa. W okresie starania o ciążę, ze zrozumiałych względów odstawia się antykoncepcję hormonalną. W razie potwierdzenia jajeczkowania pacjentki powinny wstępnie podjąć starania o naturalną koncepcję. W przypadku braku jajeczkowania pacjentka wymaga pełnej diagnostyki niepłodności i niekiedy wsparcia w postaci np. stymulacji owulacji. Ciąża u pacjentek z PCOS jest ciążą podwyższonego ryzyka. Wiąże się ze zwiększonym ryzykiem poronienia, cukrzycy ciążowej, nadciśnienia indukowanego ciążą, porodu przedwczesnego, czy depresji.
W ostatnich latach podkreśla się prawdopodobną pozytywną rolę niektórych suplementów diety u kobiet z PCOS. Suplementy tj. mio-inozytol, resweratrol lub koenzym Q mają korzystny wpływ na zmniejszenie insulinooporności, obniżenie poziomu androgenów i poprawę jajeczkowania. Należy jednak pamiętać, że nie mogą zastąpić leczenia zasadniczego, czyli zmiany stylu życia oraz farmakoterapii metforminą.
