Tarczyca – czym jest i na co może chorować?

Co piąty Polak ma chorą tarczycę, a wśród chorujących niemal 90% stanowią kobiety. Wiele osób nie jest świadomych choroby i myli jej objawy ze zmęczeniem czy osłabieniem. Często o chorobie tarczycy pacjent dowiaduje się przypadkiem w trakcie wizyty kontrolnej, nierzadko po wielu latach od wystąpienia pierwszych symptomów. Dlatego warto dowiedzieć się, jak wygląda diagnostyka i profilaktyka schorzeń tarczycy.

Tarczyca to niewielki, ważący zaledwie kilkanaście gramów gruczoł wydzielania wewnętrznego czyli endokrynny (produkujący hormony wydzielane bezpośrednio do krwiobiegu), zlokalizowany tuż pod powierzchnią skóry z przodu szyi. Pomimo niewielkich rozmiarów gruczoł ten ma ogromne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, w szczególności dla regulacji procesów metabolicznych organizmu, tj. przemiany materii, dla jego wzrastania, dojrzewania oraz płodności.

Zaburzenie wydzielania hormonów tarczycy może prowadzić do jej nadczynności (nadmierna produkcja hormonów) lub niedoczynności (ich niedobór), a przewlekły proces zapalny tego narządu leży u podstaw choroby Hashimoto. Niekiedy w przebiegu choroby pojawiają się w jej obrębie guzki, które w skrajnych przypadkach mogą mieć charakter złośliwy.

Diagnostyka chorób tarczycy

W podstawowej diagnostyce chorób tarczycy wykorzystuje się badania krwi oraz badanie USG tego narządu. W badaniu krwi sprawdza się poziom, tj. wolnej tyroksyny (fT4) i wolnej trijodotyroniny (fT3), wydzielanych przez tarczycę, jak i poziom TSH (tyreotropiny), hormonu wydzielanego przez przysadkę mózgową. TSH pobudza tarczycę do produkcji jej hormonów. W przypadku nadmiernej produkcji i wydzielania hormonów tarczycy mamy do czynienia z jej nadczynnością, a w przypadku gdy poziom hormonów tarczycy w krwi jest zbyt niski mówimy o jej niedoczynności. Niekiedy w diagnostyce chorób tarczycy wykorzystuje się również oznaczenia poziomu przeciwciał tj. anty-TPO, anty-Tg lub anty-TSHR, których poziom – wraz z badaniem USG – pozwala ustalić przyczynę zaburzeń funkcji tarczycy tj. przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy, czy choroba Gravesa-Basedova.

Poza regularną kontrolą poziomu hormonów warto również samodzielne wykonywać badanie szyi i ją obserwować. To, co powinno nas zaniepokoić to zwiększenie jej obwodu (tzw. wole tarczycowe), bądź wyczuwalne palpacyjnie guzki na szyi lub w obrębie tarczycy. W przypadku stwierdzenia takich symptomów konieczne jest wykonanie badania USG tarczycy.

USG tarczycy

Przy pomocy USG tarczycy oceniana jest jej morfologia, czyli budowa. Badanie ultrasonograficzne pozwala na precyzyjną ocenę wielkości tarczycy, pozwala zobrazować różne formy jej zapalenia, bądź uwidocznić niektóre anomalie rozwojowe (np. brak tarczycy lub jej części). Ponadto umożliwia ono także wykrycie i monitorowanie ewentualnych guzków tarczycy, nawet tych o wielkości nieprzekraczającej 1-2 milimetry, jest więc o wiele dokładniejsze niż badanie ręczne. W trakcie badania ultrasonograficznego lekarz dokonuje klasyfikacji wykrytych zmian pod względem ryzyka złośliwości. W uzasadnionych przypadkach kieruje pacjenta do wykonania biopsji. Dodatkowo w trakcie badania oceniane są inne struktury położone na szyi, jak węzły chłonne, naczynia, ślinianki oraz przytarczyce.

Guzki tarczycy występują nawet u 50% populacji. Na szczęście aż 95% z nich to zmiany łagodne, które powstają w wyniku nienowotworowego rozrostu komórek tarczycy. Jedynie kilka procent ma charakter nowotworowy lub związana jest z obecnością przerzutów innych nowotworów do tarczycy.

Biopsja cienkoigłowa

W przypadku wykrycia guzka w tarczycy lekarz może podjąć decyzję o skierowaniu pacjenta na biopsję. Dzieje się tak w przypadku, gdy zmiana przekracza 1 cm przynajmniej w jednym wymiarze bądź gdy jej wygląd lub tempo rozrastania się mogą świadczyć o podwyższonych ryzyku złośliwości. W przypadku mnogich guzków (tzw. wole wieloguzkowe) wykonywana jest biopsja tych zmian, które są najbardziej podejrzane. Niekiedy biopsja musi być powtarzana, np. gdy zmiana jest dużych rozmiarów, by wykluczyć obecność w niej komórek rakowych.

Na podstawie wyniku biopsji tarczycy patomorfolog dokonuje klasyfikacji zmiany w sześciostopniowej klasyfikacji Bethesda. Z wynikiem należy udać się do lekarza prowadzącego, który ustali dalsze postępowanie. Może on zalecić dalsze monitorowanie zmiany w USG za 3, 6, 12 lub 18 miesięcy, przeprowadzenie ponownej biopsji lub skierować pacjenta do zabiegu operacyjnego.

Choroby tarczycy i ich objawy

Wśród schorzeń tarczycy możemy wyróżnić choroby prowadzące do zaburzeń jej funkcji tj. nadczynność lub niedoczynność (choroba Hashimoto, czy choroba Gravesa-Basedova) oraz często przyczynowo związane z poprzednimi uszkodzenia struktury tarczycy , jak np. różne formy zapalenia, w tym przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy prowadzące do najczęstszej postaci niedoczynności, czyli choroby Hashimoto. Kolejna dużą grupę chorób tarczycy stanowią guzki, które w większości są łagodnymi zmianami, ale niekiedy oznaczają rozpoznanie raka tarczycy

Nadczynność tarczycy

Nadczynność tarczycy dotyczy ok. 2% populacji. Występuje ona zdecydowanie częściej u kobiet, niż u mężczyzn. Ryzyko zachorowania nie jest zależne od wieku pacjenta.

Do prawidłowej produkcji hormonów tarczycy konieczny jest jod, a jego nadmiar lub niedobór ma istotny wpływ na funkcję tego organu. Do najczęstszych przyczyn nadczynności diagnozowanej na obszarach o prawidłowej podaży jodu jest choroba Gravesa-Basedowa. Natomiast w regionach o niedostatecznej podaży jodu nadczynność tarczycy objawia się wolem z obecnością pojedynczego lub mnogich guzków o charakterze nadczynnościowym. O wiele rzadziej przyczyną nadczynności może być rak tarczycy, guz przysadki produkującej TSH lub leki (np. interferon, węglan litu, itp.).

Objawami nadczynność tarczycy są:

• uczucie gorąca,
• drżenie rąk,
• wzmożona potliwość,
• wypadanie włosów,
• zwiększona drażliwość i płaczliwość,
• uczucie kołatania serca,
• bezsenność,
• biegunka,
• chudnięcie,
• osłabienie siły mięśniowej oraz
• zaburzenia miesiączkowania.

Ponadto może jej towarzyszyć bardzo charakterystyczny wytrzeszcz oczu i inne objawy oftalmiczne, jak zaczerwienienie i obrzęk powiek, a w cięższych przypadkach zaburzenia widzenia (np. widzenie podwójne).

Objawy nadczynności tarczycy są też specyficzne dla wieku pacjenta. W wieku niemowlęcym może być związane z przedłużającą się żółtaczką noworodkową, a u większych dzieci z przyspieszonym wzrostem, przedwczesnym zarastaniem nasad kostnych i niskim wzrostem ostatecznym. Z kolei u osób w podeszłym wieku wśród objawów dominuje osłabienie i apatia, a także zaburzenia ze strony układu krążenia, np. zaburzenia rytmu serca (migotanie przedsionków), niewydolność serca, nadciśnienie tętnicze oraz zaostrzenie choroby wieńcowej.

Niedoczynność tarczycy

Na niedoczynność tarczycy choruje od 1-6% populacji. W zdecydowanej większości jest ona diagnozowana u kobiet a częstotliwość jej występowania wzrasta z wiekiem, szczególnie po 60 r.ż. Dotyka ona jednak także osoby młodsze oraz dzieci. Często jej występowanie jest uwarunkowane rodzinnie.

Do niedawna główną przyczyną niedoczynności tarczycy w Polsce był niedobór jodu. Od czasu wprowadzenia obowiązkowej profilaktyki w postaci jodowanej soli w 1997 roku, główną przyczyną jest autoimmunologiczne zapalenie tarczycy typu Hashimoto.

Typowe objawy niedoczynności tarczycy to:

• uczucie ciągłego zimna,
• zmęczenie/senność,
• obniżenie nastroju,
• depresja,
• zaburzenia pamięci,
• przyrost masy ciała,
• zaparcia,
• spowolnienie czynności serca,
• nadciśnienie tętnicze,
• sucha, łuszcząca się, blada skóra,
• suche, wypadające włosy,
• zaburzenia miesiączkowania oraz
• niepłodność.

W badaniach laboratoryjnych można stwierdzić dodatkowo podwyższone stężenie cholesterolu i niedokrwistość.

W przebiegu niedoczynności tarczycy nasilenie objawów może się różnić od łagodnego do bardzo ciężkiego. W przypadku łagodnej niedoczynności mogą nie występować żadne z wyżej wymienionych objawów, ale bez podjęcia leczenia choroba może postępować i się rozwijać. Nieleczona głęboka niedoczynność tarczycy prowadzi do chorób serca, niepłodności, a w bardzo ciężkich przypadkach nawet do śpiączki.

W przypadku wystąpienia objawów nadczynności lub niedoczynności tarczycy należy udać się do lekarza rodzinnego lub do endokrynologa, który po zbadaniu pacjenta może zdecydować o skierowaniu go na badanie krwi w celu oznaczenia TSH.

Choroba Hashimoto

Wspomniana już wcześniej choroba Hashimoto to niedoczynność tarczycy w przebiegu przewlekłego autoimmunologicznego zapalenia, zwanego również limfocytarnym zapaleniem tarczycy. Jest to choroba z kręgu chorób autoimmunologicznych (z autoagresji), u podłoża której leży występowanie nacieków limfocytarnych w gruczole tarczowym. Przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy może przebiegać przez długi czas z prawidłową funkcja tarczycy. W chwili , gdy stopień zniszczenia tarczycy powoduje jej niedoczynność, zaczynamy mówić o chorobie Hashimoto. Proces zapalny toczący się w tarczycy prowadzi albo do rozwoju wola, czyli patologicznego powiększenia tarczycy, albo do stopniowego zaniku gruczołu.

Jak pozostałe choroby autoimmunologiczne, tak i choroba Hashimoto ma związek z predyspozycja genetyczną, dlatego ważne jest okresowe badanie poziomu TSH u osób, u których w rodzinie stwierdzono chorobą Hashimoto lub inne choroby z kręgu chorób autoimmunologicznych (bielactwo, łuszczyca, cukrzyca t. 1, celiakia itd.). Aby potwierdzić rozpoznanie choroby Hashimoto, poza określeniem poziomu TSH i hormonów tarczycy należy dodatkowo oznaczyć poziom przeciwciał przeciw tyreoperoksydazie (anty-TPO) i /lub przeciw tyreoglobulinie (anty-Tg).

Objawy choroby Hashimoto są tożsame do niedoczynności tarczycy, gdyż sama choroba często prowadzi do jej wystąpienia.

Rak tarczycy

W trakcie diagnostyki chorób tarczycy dość często stwierdzane są guzki. Po wykonaniu odpowiedniej diagnostyki, w tym USG oraz biopsji cienkoigłowej, lekarz może stwierdzić złośliwy charakter zmiany. Mówimy wówczas o nowotworze lub raku tarczycy.

Obecnie w Polsce problem dotyczy ok. 3 tys. kobiet. Kobiety chorują 9 razy częściej niż mężczyźni. Obserwowany jest stały wzrost zachorowalności na nowotwory tarczycy – w ciągu ostatnich 10 lat wzrost ten wyniósł aż 65%. Liczba zachorowań na nowotwory tarczycy rośnie wraz z wiekiem.

Rak tarczycy jest tym rodzajem nowotworu, który przez długi czas może rozwijać się bezobjawowo. Część pacjentów sama wykrywa u siebie zgrubienie na szyi lub powiększone węzły chłonne. Nierozpoznany na czas rak tarczycy może również doprowadzić do takich objawów jak duszność, chrypka, kłopoty z przełykaniem, lub bolesność szyi. Objawy te wiążą się zazwyczaj z istotnym zaawansowaniem klinicznym choroby.

Choć w ostatnich latach liczba diagnozowanych nowotworów tarczycy rośnie, dzięki wczesnemu wykrywaniu zmian, jak również wypracowanym standardom leczenia rokowania dla pacjenta są raczej dobre.

Profilaktyka chorób tarczycy

Ze względu na silny związek między chorobami czynnościowymi tarczycy a jodem, profilaktyka chorób tarczycy polega na zapewnieniu właściwej ilości jodu w diecie, co jest szczególnie ważne w przypadku kobiet planujących ciążę lub w ciąży. Naturalnym źródłem jodu są ryby morskie, szpinak, brokuły, groszek zielony, jaja kurze, mleko i jego przetwory, orzechy laskowe itd. Zalecane są też wyjazdy nad morze, gdzie szczególnie w okresie jesienno-zimowym obserwuje się zwiększone stężenie jodu w powietrzu. Jako że większa część kraju położona jest w dużej odległości od morza, w ramach ogólnej profilaktyki niedoczynności tarczycy wprowadzono obowiązkowe jodowanie soli.

Brak jest pewnych dowodów naukowych na skuteczność stosowania u pacjentów ze zdiagnozowaną chorobą Hashimoto i niedoczynnością tarczycy diety np. bezglutenowej lub suplementacji m.in witaminy D, cynku i selenu. Warto jednak wykluczyć współwystępowania innych chorób autoimmunologicznych często towarzyszących chorobie Hashimoto, jak np. celiakia, wywołująca nietolerancję glutenu, i wdrożyć odpowiednie leczenie.

Niedoczynność tarczycy, w tym najczęstsza jej przyczyna, czyli autoimmunologiczne zapalenie tarczycy Hashimoto, jest chorobą w głównej części uwarunkowaną genetycznie. Nie mamy wpływu na predyspozycję genetyczną osób obciążonych. Warto jednak, by osoby, u których w rodzinie występują choroby tarczycy lub które leczą się z powodu innych chorób autoimmunologicznych, były szczególnie wyczulone na rozwój objawów niedoczynności. Powinny one też regularnie badać poziom TSH w celu wczesnego wykrycia i leczenia zaburzeń funkcji tarczycy.

Nie bez znaczenia dla zapobieganiu chorobom tarczycy są również takie czynniki środowiskowe jak narażenie na stres (szczególnie w przypadku chorób o podłożu autoimmunologicznych), a także zanieczyszczenia środowiska, w tym dym z papierosów i smog.