Otyłość a ryzyko zachorowania na raka. Co mówią dane z publikacji naukowych?

Wraz z postępem cywilizacyjnym coraz częściej dochodzi do sytuacji, w której wysokokaloryczne, przetworzone jedzenie i brak aktywności fizycznej prowadzą do szybkiego przyrostu masy ciała. O ile w minionych dziesięcioleciach badania skupiały się głównie na związku otyłości z chorobami układu krążenia i cukrzycą typu 2, to coraz więcej publikacji naukowych wskazuje, że nadmierna masa ciała może również podnosić ryzyko zachorowania na wybrane nowotwory. Mechanizmy biologiczne obejmujące przewlekły stan zapalny, zaburzenia hormonalne oraz zmiany w gospodarce insulinowej wskazują, że nadmierna masa ciała stanowi potencjalny czynnik inicjujący procesy karcinogenezy. W tym artykule postaramy się przybliżyć mechanizmy łączące otyłość ze zwiększoną zapadalnością na raka a także omówić przykłady konkretnych danych statystycznych oraz badań naukowych, które potwierdzają tę zależność. Dlaczego? Żeby pokazać, że kontrola masy ciała ma znaczenie nie tylko w kontekście profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych ale także w zapobieganiu pewnym rodzajom nowotworów.

Badania epidemiologiczne i pierwsze obserwacje związku między otyłością a rakiem

Pierwsze sygnały wskazujące na możliwy związek między otyłością a zwiększonym ryzykiem raka pojawiły się już w latach 70. XX wieku. Z czasem liczne obserwacje kliniczne i długoterminowe badania kohortowe zaczęły dostarczać coraz bardziej przekonujących dowodów na to, że nadmierna ilość tkanki tłuszczowej może być czynnikiem wpływającym na prawdopodobieństwo rozwinięcia się niektórych nowotworów. Jednym z kamieni milowych stały się raporty publikowane przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) oraz Międzynarodową Agencję Badań nad Rakiem (IARC), w których wskazano, że otyłość jest jednym z najważniejszych czynników modyfikowalnych sprzyjających nowotworom. Według danych WHO, nadwaga i otyłość są obecnie odpowiedzialne za znaczną liczbę zachorowań na raka na świecie a w regionach, gdzie występuje wysoka częstość występowania otyłości, notuje się też wzrost częstości zachorowań na niektóre typy nowotworów. W 2016 roku w prestiżowym czasopiśmie The Lancet ukazał się szeroko cytowany artykuł łączący globalny wzrost współczynnika masy ciała (BMI) z rosnącą liczbą diagnoz onkologicznych. Szacunki te pokazały, że nadwaga może odgrywać istotną rolę w rozwoju wielu chorób, w tym właśnie nowotworów.

Jakie są mechanizmy biologiczne łączące otyłość z nowotworami?

Istnieje kilka hipotez tłumaczących, w jaki sposób nadmierna ilość tkanki tłuszczowej może sprzyjać powstawaniu lub progresji nowotworów. Jednym z kluczowych czynników jest przewlekły stan zapalny o niskim nasileniu, który często występuje u osób otyłych. Komórki tłuszczowe, zwane adipocytami, wydzielają różne cytokiny prozapalne i hormony, takie jak leptyna czy adiponektyna, co może wpływać na procesy wzrostu i proliferacji komórek w organizmie. Szczególnie niebezpieczny jest nadmiar tkanki tłuszczowej trzewnej, której lokalizacja w okolicach jamy brzusznej wiąże się z jeszcze większym ryzykiem zaburzeń metabolicznych i zapalnych. Kolejnym istotnym aspektem jest rola insuliny i insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-1). U osób otyłych często pojawia się insulinooporność, co skutkuje wzrostem poziomu insuliny we krwi. Insulina oraz IGF-1 mogą pobudzać procesy podziału komórkowego i hamować apoptozę, czyli naturalną śmierć komórek. W sprzyjających warunkach mechanizmy te mogą przyczyniać się do szybszego rozwoju potencjalnych komórek nowotworowych. Ponadto nadmierna produkcja estrogenów u kobiet z otyłością bywa również łączona z rakiem piersi czy endometrium. Tkanka tłuszczowa jest aktywnym gruczołem dokrewnym, zdolnym do konwersji hormonów steroidowych, co może prowadzić do utrzymania wysokiego poziomu estrogenów w krążeniu nawet po menopauzie, zwiększając ryzyko niektórych nowotworów zależnych od hormonów.

Otyłość za ryzyko zachorowania na raka na podstawie danych z publikacji naukowych

Według opublikowanego w 2016 roku raportu Światowej Fundacji Badań nad Rakiem (World Cancer Research Fund) istnieje wystarczająco dużo dowodów naukowych aby stwierdzić, że otyłość jest istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju co najmniej 12 różnych typów nowotworów, w tym raka jelita grubego, piersi (po menopauzie), wątroby, nerki, trzustki czy endometrium. Liczba tych nowotworów stale rośnie w wielu krajach, co skłania organizacje międzynarodowe i środowiska naukowe do systematycznego monitorowania i analizy dostępnych danych. Poniżej przedstawiamy informacje pochodzące z różnych publikacji naukowych, raportów i metaanaliz, rzucające światło na konkretne typy raka powiązane z otyłością.

Rak jelita grubego

Rak jelita grubego jest jednym z częściej występujących nowotworów na świecie. W licznych badaniach epidemiologicznych wskazuje się, że otyłość przyczynia się do wyższego ryzyka jego wystąpienia, zwłaszcza u mężczyzn. W dużej metaanalizie opublikowanej w 2011 roku w The American Journal of Gastroenterology oszacowano, że podwyższony wskaźnik masy ciała (BMI) o każde 5 kg/m² wiązał się ze statystycznie istotnym wzrostem ryzyka zachorowania na raka okrężnicy i odbytnicy o około 18%. Analiza ta uwzględniała wyniki kilku długoterminowych badań kohortowych, rozciągających się na różne regiony geograficzne. Autorzy tłumaczą ten związek między innymi wpływem przewlekłego stanu zapalnego oraz zaburzeń w gospodarce insulinowej, które mogą sprzyjać zmianom nowotworowym w obrębie jelita.

Ryzyko raka piersi (szczególnie w okresie po menopauzie)

Związek między otyłością a rakiem piersi jest szczególnie wyraźny u kobiet po menopauzie. Raport Światowej Fundacji Badań nad Rakiem (WCRF) i American Institute for Cancer Research (AICR) z 2018 roku wskazał, że wyższe BMI wiąże się ze wzrostem prawdopodobieństwa rozwoju raka piersi w okresie pomenopauzalnym. W jednym z badań opublikowanych w JAMA Oncology (2016) wykazano, że kobiety z otyłością III stopnia miały o około 40% większe ryzyko zachorowania na ten nowotwór w porównaniu z kobietami o prawidłowej masie ciała. Autorzy pracy podkreślali, że mechanizmem mogą być tu nadmierne stężenia estrogenów w ustroju, produkowanych w tkance tłuszczowej oraz towarzyszący temu przewlekły stan zapalny.

Rak endometrium a nadmierna masa ciała

Rak endometrium, czyli błony śluzowej macicy jest często przywoływany jako jeden z najbardziej typowych przykładów nowotworu, w którego rozwoju otyłość pełni istotną rolę. W przeglądzie badań przedstawionym w 2016 roku przez Międzynarodową Agencję Badań nad Rakiem (IARC) stwierdzono, że kobiety z otyłością mogą mieć nawet dwukrotnie wyższe ryzyko zachorowania na raka endometrium w porównaniu z kobietami szczupłymi. Niektóre prace wskazują jeszcze silniejszą zależność, sięgającą nawet trzykrotnego wzrostu ryzyka w przypadku największych wartości BMI. Jako główne przyczyny podaje się wysoki poziom estrogenów pochodzących z komórek tłuszczowych oraz zaburzoną równowagę hormonalną, która promuje niekontrolowane podziały komórek w obrębie śluzówki macicy.

Nowotwory układu pokarmowego: rak trzustki i raka wątroby

Otyłość jest coraz częściej wiązana również ze wzrostem ryzyka raka trzustki, uważanego za jeden z najbardziej agresywnych nowotworów. Badanie opisane w The New England Journal of Medicine (2003), obejmujące kilkadziesiąt tysięcy osób obserwowanych przez ponad 20 lat, sugeruje, że w grupie uczestników z otyłością zachorowalność na raka trzustki była wyraźnie wyższa niż w grupie kontrolnej. Autorzy publikacji tłumaczyli to między innymi częstym współwystępowaniem cukrzycy typu 2 oraz zaburzeń gospodarki węglowodanowej u osób otyłych, co może modyfikować środowisko metaboliczne w kierunku sprzyjającym rozwojowi nowotworu. Z kolei w przypadku raka wątroby, określanego jako jeden z najbardziej śmiertelnych nowotworów na świecie, liczne doniesienia naukowe wskazują na bliski związek między niealkoholowym stłuszczeniem wątroby (NAFLD), które często występuje przy nadwadze, a wyższym ryzykiem rozwoju raka wątrobowokomórkowego. W czasopiśmie Hepatology (2012) opublikowano obszerną analizę, z której wynikało, że u osób z potwierdzoną otyłością i NAFLD istnieje większa podatność na transformację z łagodnych zmian wątroby w zmiany o charakterze onkologicznym.

Zależność między otyłością a rakiem nerki

Rak nerki również wymieniany jest wśród nowotworów, w których rozwoju może uczestniczyć nadmierna masa ciała. W raporcie World Cancer Research Fund (2018) stwierdzono, że istnieje wystarczająco dużo dowodów, by uznać otyłość za czynnik zwiększający ryzyko raka nerki, zwłaszcza jasnokomórkowego. W porównaniu z osobami o prawidłowym BMI ci, którzy zmagają się z wyraźną nadwagą mogą mieć istotnie wyższą zapadalność na ten nowotwór. Proponowanymi wyjaśnieniami są m.in. zaburzenia hormonalne i metaboliczne, nadmierne wydzielanie substancji prozapalnych oraz wzrost ciśnienia tętniczego, często towarzyszący otyłości. Wysokie ciśnienie krwi może uszkadzać nerki a w efekcie jeszcze bardziej sprzyjać procesom patologicznego rozrostu komórek.

Rak przełyku i wpływ tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha

Innym przykładem zależności jest rak przełyku o typie gruczołowym. Istnieją dowody na to, że nadmierna masa ciała, zwłaszcza otyłość brzuszna, może prowadzić do nasilenia refluksu żołądkowo-przełykowego, co w dalszej perspektywie bywa łączone z rozwojem przełyku Barreta i podwyższonym ryzykiem gruczołowego raka przełyku. W jednej z metaanaliz przywoływanej przez IARC (International Agency for Research on Cancer) zaobserwowano, że w populacjach, w których znaczny odsetek osób zmaga się z otyłością, notuje się też wzrost zachorowań na ten typ nowotworu. Warto zwrócić uwagę, że chodzi tu głównie o pacjentów z otyłością brzuszną, którą uznaje się za szczególnie niebezpieczną w kontekście zaburzeń metabolicznych.

Wpływ redukcji masy ciała na zmniejszenie ryzyka raka

Niejedno badanie wskazuje na to, że skuteczna i długofalowa redukcja masy ciała może obniżyć prawdopodobieństwo rozwinięcia się pewnych nowotworów. Na przykład w przypadku raka piersi pojawiły się doniesienia, że schudnięcie w okresie po menopauzie może wpłynąć na spadek ryzyka zachorowania. Z kolei analiza obejmująca pacjentów po chirurgicznym leczeniu bariatrycznym potwierdziła, że u tych osób notuje się niższą zapadalność na niektóre nowotwory w porównaniu z grupą kontrolną, choć zrozumiałe jest, że na wyniki takie mogą wpływać także inne czynniki poprawiające ogólny stan zdrowia. W badaniach skupiających się na aktywności fizycznej zauważono, że regularny wysiłek wzmacnia układ odpornościowy, poprawia gospodarkę hormonalną i może działać przeciwnowotworowo. Choć nie jest możliwe jednoznaczne określenie, w jakim stopniu sama aktywność fizyczna czy dieta wpływają na redukcję ryzyka raka, istnieje mocna podstawa, by przypuszczać, że kompleksowa zmiana stylu życia u osób z otyłością ma wymierne korzyści w aspekcie onkologicznym.

Znaczenie profilaktyki i rola opieki medycznej u osób otyłych

W obliczu rosnącej skali problemu otyłości kluczowym elementem strategii zdrowotnej staje się profilaktyka i wczesne wykrywanie chorób towarzyszących nadmiernej masie ciała. Regularne badania kontrolne, konsultacje z dietetykiem czy aktywność fizyczna dopasowana do możliwości pacjenta mogą przyczynić się do ograniczenia ryzyka rozwoju nowotworów. Wsparcie ze strony lekarzy rodzinnych, internistów i specjalistów w dziedzinie żywienia bywa nieocenione w budowaniu zdrowych nawyków żywieniowych i przeciwdziałaniu przybieraniu na wadze, które na wczesnych etapach jest odwracalne. Warto też podkreślić, że leczenie otyłości, zwłaszcza tej w stopniu zaawansowanym, wymaga często współpracy wielospecjalistycznej, obejmującej endokrynologa, psychologa czy chirurga bariatrycznego. Tylko kompleksowe podejście uwzględniające czynnik psychologiczny i społeczny może pomóc pacjentom w trwałej redukcji masy ciała, co w dłuższej perspektywie przekłada się na obniżenie ryzyka wielu chorób, w tym nowotworów.

Krytyczne spojrzenie na publikowane dane

Choć istnieje szereg publikacji podkreślających związek między otyłością a zwiększonym ryzykiem raka, badacze zaznaczają konieczność ostrożności w interpretacji wyników. Nie wszystkie typy nowotworów wykazują podobną wrażliwość na wahania masy ciała a czynniki takie jak styl życia, palenie tytoniu czy predyspozycje genetyczne dodatkowo komplikują obraz. Ponadto badania epidemiologiczne, mimo że potrafią objąć szeroką populację, bywają obciążone ryzykiem błędnych wniosków, jeśli nie uwzględnią wszystkich istotnych zmiennych. Wciąż toczą się dyskusje na temat mechanizmów łączących konkretny typ raka z nadwagą, a poszczególne metaanalizy mogą przynosić odmienne rezultaty, choć generalny trend wskazuje na negatywny wpływ otyłości na wiele procesów onkogennych. Niemniej, biorąc pod uwagę liczbę i spójność dostępnych danych, można uznać, że otyłość jest ważnym czynnikiem ryzyka w kontekście rozwoju nowotworów i nie należy go bagatelizować w praktyce klinicznej.